شخصیت اجتماعی نواب اربعه

در بررسی شخصیت اجتماعی وکلا بایستی بحث فعالیت های سفراء ووکلای اربعه را پیش کشید. و وقتی از فعالیت های سفرا گفتگو می کنیم به طور عمومی سخن می گوییم، زیرا همه آنها هم در روش وهم در هدف شبیه یکدیگر بوده اند، چون همگی از یک منبع که همان وجود مقدس امام دوازدهم است برنامه گرفته اند.

ولی در هیچ یک از تواریخ ویژه شیعه فعالیت های اجتماعی گسترده ای ویا زیرسازیهای مهمی جزاندک برای سفراء نقل نکرده اند. وسراین مطلب یکی از چهارچیز بوده است.

یک: احتمال عدم قیام آنها به تلاشهای وفعالیت های چشمگیر. زیرا بنای آنها برکتمان بوده است وفعالیت های وسیع به ندرت قابل کتمان است. ودرصورت افشاء موجب خطر برای آنها می شد وتمام خطرات متوجه امام زمان علیه السلام می شد.

دو: ممکن آنها فعالیت های اجتماعی بزرگ داشته اند وبه گوش دستگاه حکومت هم رسیده ونه به عنوان نیابت بلکه به عنوان اینکه تاجری متدین بوده اند. واز این رو برای ما نقل نشده است.
سه: ممکن خبر فعالیت های آنان در مجالس خصوصی آن زمان نقل شده است ولی مورخین به خاطر اکتفا کردن به فضائل ومعجزات ائمه آن را نقل نکرده اند.

چهار: احتمال می رود که فعالیت های آنان در بعضی از تواریخ جامع نقل شده باشد ولی در ضمن تلف دهها هزار کتاب درخلال حمله های بیگانگان به کشورهای اسلامی از بین رفته باشد.

ولی در اینکه وکلای اربعه از مراحل بالای اخلاص برخوردار بودند، شکی نمی توان داشت. زیرا وکالت خاصه وسفارت را به اشخاصی واگذار می فرمود که عادتا محال بود دست از دامن امام بردارند یا چیزی را بگویند که ایجاد خطری برای امام بنماید، گرچه گوشت از بدن آنها بچینند ویا استخوان آنها بسایند ونرم کنند، وآنان به عالی ترین درجه اخلاص رسیده بودند. زمانی به ابی سهل نوبختی اعتراض شد وشخصی به وی گفت که چگونه با بودن تو سفارت به حسین بن روح واگذار گردید؟ در جواب گفت آنها خود داناترند که چه کسی را برگزینند، من مردی هستم که با دشمنان روبرو شده وبا آنها مناظره می کنم، اگر من جای آن حضرت را چنانکه حسین بن روح می داند می دانستم تحت فشار قرار گرفته وشاید جای آن حضرت را به مردم می گفتم ولی حسین بن روح اگر حجت (امام) زیردامنش باشد وبامقراض بدنش را قطعه قطعه کند دامن از روی حضرت برنخواهد داشت.

هدف اساسی از سفارت

هدف اساسی از سفارت ونیابت خاصه دوچیز می تواند باشد:
1- آماده کردن اذهان وافکار برای غیبت کبرای امام مهدی علیه السلام وعادت دادن مردم تدریجا برمسئله فراق ومحجوب بودنن از امام وناراحتی نکردن از موضوع زیرا عدم آمادگی ممکن بود منجر به انکار مطلق امام مهدی علیه السلام گردد. از این رو می بینیم که چگونه عسکریین مسئله احتجاب را تدریجا آغاز کردند، وامام عسکری علیه السلام شخصا خود را بیشتر پوشیده می داشت، پس دوران سفارت ونیابت خاصه نیز یکی از همان مراحل تدریجی برای آمادگی ذهنی مردم به شمار می آید.

2- قیام به مصالح اجتماعی ومخصوصا امور مهمه ای طرفداران ائمه علیهم السلام هدف دوم سفرا است، آن مصالح که طبعا با دوری از امام وپنهان بودن وی از صحنه زندگی از دست می رود، یا به خطر می افتد. از این رو سفارت قرار داده شد تا امام مهدی علیه السلام گرچه شخصا رهبری رسمی نمی کند ولی با رهنمودها وفرمان خود رهبری اجتماع را بنماید، واین هدف را همه سفراء ونایبان خاص به طور شایسته انجام دادند.

باتوجه به موارد فوق سفراء ویژگی های زیر را داشتند:
1- سفراء به طور ناشناس زندگی می کردند: آنان ملتزم بودند که زندگی خود را به طور ناشناس بگذرانند، محمد بن عثمان به عنوان تاجری اموال را به امام علیه السلام می رسانید ومستقیما به روش معمول خدمت امام نمی آمد، مبادا راهی برای هیئت حاکمه باز شود. هرکسی هم مالی برای نایب دوم می آورد از وضع وحال وی خبری بدست نمی آورد بلکه به وی گفته می شد برو فلان جا وآنچه به همراه آورده ای تحویل بده وبرو، حتی رسیدی هم به صاحب مال داده نمی شد. وقتی محمد بن عثمان دو سه سال قبل از مرگش، حسین بن روح را معرفی کرد ودستور داد که از هم اکنون اموال را به وی تسلیم کنند، روزی کسی از حسین بن روح رسید خواست واو از این جریان به محمد بن عثمان شکایت کرد. راوی می گوید محمد بن عثمانن به من دستور داد که تقاضای رسید نکنم وآنچه به حسین بن روح داده شود به من رسیده است. وقتی زمان وکالت حسین بن روح رسید پنهان کاری وکلاء بیشتر شد، زیرا فشار بیشتری وارد می شد حتی رسما حسین بن روح اظهار گرایش به مذهب اهل تسنن می کرد واز آن دفاع می نمود که این روش تقیه ای وی را می رساند. واین روش مؤثر هم بوده است که حتی مقتدر خلیفه عباسی برای نایب سوم امام احترام می گذاشت.

2- توجه به مشکلات شیعیان ورفع مشکلات آنان: گرچه بوسیله سفرا مشکلات حل وحوائج برآورده می شد، ولی در حقیقت در اثر راهنماییهای حضرت بود، حل مشکلات خانوادگی مثل دعوای زن وشوهر، وشفای مرض های طولانی وصعب العلاج ودرخواست فرزند ودرخواست اجازه مسافرت واذن رفتن به حج ودر خواست کفن که از حضرت می شد توسط نواب اربعه به محضر حضرت ارائه وآن خورشید فروزان مساعدت لازم می نمود واکثرا توقیعات صادر ویا بادعا مشکلات را حل می کرد. پس نواب اربعه محل رجوع شیعیان برای حل مشکلات شخصی وخصوصی دوستداران بوده است.

3- سفرا اموال را گرفته وبه اهلش می رساندند. یکی از مهمترین کارها وفعالیت های سفرا جمع آوری اموال از مردم (خمس و..) وطبق فرمان امام توزیع به مستحقین بوده است. دوستداران وطرفداران ائمه از اطراف واکناف وگوشه وکنارهای شهر های اسلامی این اموال را به سوی ائمه ودر زمان غیبت صغری به نایبان خاص می برند و آنان طبق دستور حضرت اموال را به مستحقین وشیعیان نیازمند توزیع می نمودند.

نتیجه گیری

نواب اربعه بدون شک از مخلص ترین شیعیان ویاران ائمه بوده است. ونایب اول ودوم حتی مورد تأیید امام حسن عسکری علیه السلام نیز بوده وعثمان بن سعید وکیل امام هادی وامام عسکری علیه السلام بوده است. توثیق از طرف امام عسکری علیه السلام نسبت به عثمان بن سعید وفرزندش وجود دارد. نواب اربعه مرجع مراجعه شیعیان وطرفداران حضرت بوده است. مسائل شرعی ومسائل شخصی مردم را در صورت درخواست آنان با وجود مقدس مولا مطرح می کرده ودرصورت لزوم توقیع آن حضرت یا دعای آن حضرت را سبب می شده است. جمع آوری وجوهات را عهده دار وتوزیع آن را براساس دستور امام انجام می داده است. نواب اربعه بدلیل شرایط ویژه وخاص آن زمان زیاد آفتابی نمی شده وفعالیت های عادی مثل تجارت داشته اند. از نواب اربعه در مجامع حدیثی ظاهرا به جز توقیعات احادیث زیادی نداریم. ولی در مورد عثمان بن سعید ومحمد بن عثمان که معاصر امام دهم ویازدهم بوده است ممکن مسئله فرق کند. بعضی از نواب مثل نایب سوم که در شرایط بسیار رعب آور قرار می گیرد تقیه را نیز در دستور کار خویش قرار می دهد. خلاصه اینکه نواب اربعه نقش رابط را میان مردم ووجود مقدس امام داشته ودوران غیبت صغری، مقدمه برای غیبت کبری است.