اثرات روزه در زندگی اجتماعی

اثرات روزه در زندگی اجتماعی

1 ـ مساوات و برابري:

خداوند روزه را بر همه اعم از فقير و غني واجب كرد تا به وسيله آن اغنيا از حال فقرا باخبر شوند و زمينه هرگونه فقر و تبعيض و نابرابري از روي زمين برداشته شود.

2 ـ افزايش محبت و اهتمام به امر به معروف و نهي از منكر

روزه علاوه بر زدودن تيرگي دل، كدورتها را نيز از بين مي‏برد كه نتيجه آن زياد شدن محبت است. هر بنده‏اي در جهت كسب رضايت حق مي‏خواهد ديگري را نيازارد كه اين خود صميمت را در روابط اجتماعي مردم به دنبال دارد. چنين انساني علاوه بر خود دلش براي ديگران هم مي‏تپد و در فكر نجات ديگران نيز خواهد بود؛ پس امر به معروف و نهي از منكر را سرلوحه روابط اجتماعي خود قرار خواهد داد.

3 ـ افزايش انفاق و احسان فردي و گروهي:

 يكي از نتايج روزه‏داري احسان و انفاق به نيازمندان است. او كه درد گرسنگي و تشنگي و لذت تقرب الهي را چشيده، فقرا را از ياد نمي‏برد و در راه انجام اعمال خير و انفاق به مردم كوتاهي نمي‏كند. اباعبداللّه(ع) مي‏فرمايد: هركس در ماه رمضان صدقه‏اي بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او دور مي‏كند.
 

در جزء 96 بحار درباره ماه رمضان روايت شده است: وهو رَبيعُ الْفُقَراء؛ ماه رمضان بهار مستمندان است. در اين ماه شعور و درك اجتماعي مردم بيدار مي‏شود و رفع نگراني از بينوايان مي‏كنند در نتيجه براي فقرا بهار زندگي است.

4 ـ ايجاد آمادگي براي جهاد و دفاع از دين و مملكت:

 روزه گرفتن و تحمّل تشنگي و گرسنگي مسلمانان را براي جهاد و دفاع از دين و مملكت، تحمّل مرارت آتش دشمن و كمبود غذا و آب آماده مي‏سازد، به همين جهت در كلام امامان معصوم(ع) روزه گرفتن در گرما بهترين و عالي‏ترين جهاد به شمار آمده است.2 به عبارت ديگر روزه نوعي جهاد اكبر است، كسي كه با نفس و خواهشهاي آن مقابله كند و پيروز شود، بر دشمن بيروني نيز به راحتي پيروز خواهد شد، چنان كه پيامبر صلی الله علیه و آله جهاد اكبر و مبارزه با نفس را سخت‏تر از مبارزه با دشمن بيروني مي‏داند و آن را «جهاد اصغر» لقب داده‏اند.

5 ـ رعايت حال همه افراد:

 خداوند متعال در آيه 183 سوره بقره ضمن واجب كردن روزه بر همه، بيماران، سالمندان و مسافران را از اين امر مستثنا مي‏كند. البته همان‏گونه كه معذورين بايد حريم روزه و روزه‏دار را حفظ نمايند، روزه‏داران نيز نبايد از آنها توقع روزه داشته باشند. نكته قابل استفاده مهم اين است كه مسؤلان در برنامه‏هاي تقنيني و اجرايي و برنامه‏ريزي‏هاي اجتماعي بايد حال معذورين را نيز در نظر داشته باشند.
 

6 ـ نظم و انضباط در مكتب رمضان:

 همه مظاهر هستي و ذرّات جهان آفرينش به حكمت بالغه الهي داراي نظم هستند و ماه مبارك رمضان و روزه با ترتيب خاصي كه دارد؛ نمونه‏اي از اين نظم و انضباط است. روزه‏داران روزه خود را از يك لحظه مخصوص ـ اوّل طلوع فجر ـ3 شروع مي‏كنند، در طول روز از مفطرات روزه اجتناب مي‏نمايند و پايان آن هم معين و مشخص است؛ خداوند متعال مي‏فرمايد: روزه خود را با فرا رسيدن شب، پايان دهيد. از طرف ديگر زمان و مدت آن نيز مشخص و معين است و همه مسلمانها بايد در آن ماه روزه بگيرند و اگر در جايي به سر مي‏برند كه شش ماه شب و شش ماه روز مي‏باشد، ملاك وقت روزه او، محيطهاي متعارف است. شگفت‏انگيز اينكه ماه رمضان در تمامي فصول مي‏گردد. پس ماه رمضان از عالي‏ترين مظاهر نظم و انضباط است و پيرو واقعي آن نيز هيچ گاه به بي‏نظمي گرايش پيدا نمي‏كند.

7 ـ روزه تمرين صبر:

 روزه داران چون از پشتوانه تمرين جسمي و روحي برخوردارند چه بسا در برابر ناگواري‏ها خم به ابرو نياورند، اما انسان‏هايي كه رنج گرسنگي و تشنگي را نمي‏چشند، همانند درختاني هستند كه در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي‏رويند، اين درختان نازپرورده، بسيار كم مقاومت و كم دوام‏اند.

اما درختاني كه از لابلاي صخره‏ها و در دل كوه‏ها و بيابانها مي‏رويند و نوازشگر شاخه‏هايشان طوفان‏هاي سخت و آفتاب سوزان و سرماي زمستان است محكم و بادوام و پراستقامت‏اند.
 

روزه نيز با روح و جان انسانها همين عمل را انجام مي‏دهد، به آنها مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت را مي‏بخشد، لذا مي‏بينيم كه ميزان پرونده‏هاي جنايي روزه‏داران به نسبت ديگران در دستگاه قضايي بسيار كم‏تر است.
 

استاد شهيد مطهري مي‏فرمايد: اساسا يك فلسفه روزه اين است كه انسان را از نازپروردگي خارج مي‏كند، شما روزهاي اولي كه روزه مي‏گيريد و مي‏خواهيد از نازپروردگي خارج بشويد. خيلي بي‏حال مي‏گرديد، ضعف شما را مي‏گيرد؛ ولي روزهاي آخر ماه مي‏بينيد با روزهايي كه روزه نگرفته‏ايد هيچ فرقي نكرده‏ايد. بسياري از اين خيالاتي كه ما مي‏كنيم اشتباه است (اينكه انسان طاقت ندارد و ضعيف مي‏شود و...)

8 ـ روزه و درمان عادتهاي غلط شخصي و اجتماعي:

روزه عامل بسيار مؤثري در ترك عادت‏هاي غلط به شمار مي‏رود روزه زنجيرها را مي‏گسلد و به آدمي گوشزد مي‏كند كه عادت‏هايش هرگز اموري اصيل و طبيعي نمي‏باشند تا راه گريزي از آنها نباشد. بلكه چيزهايي هستند كه نفس، بر انسان تحميل كرده و يا در شرايطي مجبور به آنها شده است. برخي عادت‏هاي غلط شخصي عبارتند از: استعمال دخانيات، خواب در ساعات مخصوص، مصرف زياد برخي خوردني‏ها و يا نوشيدني‏ها.
 

وقتي اين حالت در او رشد پيدا كرد، به تدريج قدم فراتر نهاده به درمان عادتهاي غلط اجتماعي مي‏پردازد. برخي عادتهاي غلط اجتماعي عبارتند از: شب نشيني‏ها، تشكيل محافل گناه، اعتياد به الكل و ساير امور شهواني كه همه بر اثر ضعف اراده، آدمي را اسير خود مي‏كنند و معتادش مي‏سازند.6
 

9 ـ روزه، حصار جوان در برابر گناه:

 همان گونه كه ازدواج در سلامتي جامعه اسلامي مؤثر است و از بسيار انحرافات و هرزه‏هاي جوانان جلوگيري مي‏كند؛ ترويج روزه براي جوانان يك جامعه نيز آنها را از آلودگي‏هاي نفساني حفظ مي‏كند و سلامت جامعه را به همراه دارد.
 

پيامبر صلی الله علیه و آله مي‏فرمايد: «اي جوانان بر شما باد ازدواج و هرگاه بعضي از شما قدرت بر ازدواج نداشتيد، پس روزه بگيريد؛ زيرا روزه كنترل كننده است. (معاشِرَ الشَّباب عَليكم بِالبائَةِ فَمَن لَم يَستطِع فَعَليه بِالصَّومِ فَاِنَّ الصَّومَ لَهُ وجاءُ.)

10 ـ كاهش آمار تخلفات:

 بنا به تصريح روايات، روزه كنترل كننده هر انسان مؤمني است.7 وقتي افراد يك جامعه، مهاركننده‏اي در مقابل شهوات داشته باشند نسبت به جامعه‏اي كه از اين نعمت محروم هستند، فساد كمتري خواهند داشت؛ زيرا روزه‏دار واقعي در مقابل مفاسد اجتماعي، هيچ وقت خود را آلوده نمي‏كند و گرسنگي و تشنگي روزانه خود را به اندك لذت حرام نمي‏فروشد، تا در اين امساك اعضا و جوارح او برايش تسبيح گويند و درود و سلام فرشتگان و سپس آمرزش و استغفار آنان را شامل حال خويش كند.

وجود غرايز در انسان كه با طبيعت و سرشت او آميخته است، ضروري است و در زندگي انساني نيز نقش مهمي دارد، امّا بايد دقت شود كه رضاي غرايز هدفِ يك انسان با كرامت قرار نگيرد. استفاده ابزاري از آنها در حد اعتدال مطلوب و پسنديده است. روزه يكي از عوامل مهم در كنترل غرايز مي‏باشد. انسان شهوتران به زمين بايري مي‏ماند كه هم گُل و هم خار در آن مي‏رويد، ولي وقتي تبديل به زمين كشاورزي گشت و از آن مراقبت به عمل آمد، محصول مي‏دهد. نفس انسان نيز چنين است اگر پرورانده شد و در مسير صحيح قرار گرفت هميشه بار خوبي مي‏دهد. آمار نشان مي‏دهد كه جرم و جنايت در ماه رمضان به مراتب، بسيار كمتر از ساير ماهها است.

ممكن است اشكال شود كه در جوامع اسلامي علي رغم وجود ماه رمضان باز با ناهنجاريهايي مواجه هستيم! در پاسخ بايد گفت كه روزه واقعي در اين جوامع ترويج نمي‏شود چه بسا روزه داراني كه از روزه فقط نخوردن و نياشاميدن را مي‏دانند و با آنهايي كه از غذا خوردن روزانه به علت مريضي منع شده‏اند هيچ فرقي ندارند. پيامبر صلی الله علیه و آله مي‏فرمايد: چه بسيار كساني كه از شب زنده‏داري، جزء رنج بيداري حظّي ندارند و چه بسيارند كساني كه از روزه داري بهره‏اي جز گرسنگي و تشنگي نمي‏برند.
 

11 ـ روزه اراده را تقويت مي‏كند:

 انسان روزه دار در برابر غرايز و تمايلات نفساني خود مقاومت مي‏كند؛ و با اين عمل، اراده و تصميمش را نيرومند مي‏سازد، و جان را از قيد حكومت و سلطه هوسها و خواهشها مي‏رهاند. لذا روزه‏داران از نيرومندترين مردم‏اند. چنان كه امام علي(ع) مي‏فرمايد: بهترين مردم كسي است كه با هواي نفس مبارزه مي‏كند و نيرومندترين آنان كسي است كه بر آن پيروز شود.
 

12 ـ روزه مصرف‏ها را تعديل مي‏كند:

 در ماه رمضان مصرف مواد غذايي غيرلازم به حداقل مي‏رسد؛ بنابراين روح مصرف گرايي در ماه رمضان كم فروغ مي‏شود. ماه مبارك رمضان به انسان آموزش مي‏دهد كه چگونه در ماههاي ديگر كمتر بخورد و كمتر مصرف كند.

از ارسطو سؤال كردند، چرا شما كم مي‏خوريد؟ گفت: من مي‏خورم براي اينكه بمانم و ديگران مي‏مانند تا بخورند، بگذار زياد بخورند (آنان كه پرخور هستند، هم عمرشان كم است و هم به آن معارف الهي دسترسي ندارند، هرگز انسان پرخور، فهيم و انديشمند نمي‏شود).
 

13 ـ اطعام و افطاري دادن

اطعام و افطاري دادن به روزه داران، بخصوص به مستمندان و فقيران روزه‏دار داراي چنان اهميتي است كه امام صادق(ع) مي‏فرمايد: افطاري دادن هر روزه دار، ثواب آزادكردن يك بنده از اولاد اسماعيل(ع) را دارد.
 

پيامبر صلی الله علیه و آله در خطبه شعبانيه فرمودند: افطاري دادن مثل آن است كه بنده‏اي آزاد شود و گناهان گذشته بخشيده شود.12
 

پيامبر صلی الله علیه و آله اصرار دارند بر اينكه افطاري بدهيد هرچند به خرما يا نصف خرمايي باشد و اگر باز توانايي نبود به شربت آبي افطاري بدهيد.
 

سعدي گويد:

مسلم كسي را بود روزه داشت

كه درمانده‏اي را دهد نان و چاشت

وگرنه چه حاجت كه زحمت بري

زخود بازگيري و هم خود خوري
 

در روايات اسلامي براي دعوت شونده افطار نيز پاداش منظور شده است؛ امام صادق(ع) مي‏فرمايد: رفتن به افطاري در منزل برادر ديني هفتاد يا نود برابر روزه پاداش دارد.
 

افطاري دادن نبايد براي دستيابي به خشنودي اشخاص و يا نمايش شرافت دنيوي و تقليد از رسمها و عادتهاي عوامانه باشد بلكه بايد با نيت پاك و در پي جلب خشنودي حق تعالي صورت گيرد. دادن افطاري به جهت چشم و همچشمي و يا عادت، بدون اينكه به جنبه‏هاي معنوي و قصد قربت آن توجه شود، عبادت را از خلوص و پاكي خارج مي‏كند. به هر حال بايد خيلي توجه كرد كه عبادات و سختي روزه‏داري خود را با ريا از بين نبريم.
 

كار با اخلاص و شناخت حقيقي آن از مو باريك‏تر است، چنان كه شناخت ريا نيز بسيار سخت و باريكتر از مو است.
 

14 ـ رمضان، فرصت رفع كدورت‏ها:

 همان طور كه در يك ميهماني، مدعوين در پي ارتباط با هم هستند و براي رفع كدورتها تلاش مي‏كنند. ماه مبارك رمضان كه همه بندگان خدا به ميهماني او دعوت شده‏اند بهترين زمينه براي رفع كدورت‏ها مي‏باشد.

15 ـ رمضان ماه تعليم دعا:

 امام سجاد(ع) مي‏فرمايد:
 

اَلسّلامُ عليكَ مِن شهرٍ قربت فيه الامالُ و نُشرت فيه الاعمال؛

«سلام بر ماه آرزوهاي مشروع و اعمال مرفوع، سلام ما بر تو اي ماهي كه آرزوها در اين ماه نزديك شد و ما فهميديم كه چه بخواهيم پس آرزوهاي طولاني نمي‏طلبيم و از طولِ عمل آزاد شديم و بر آمدن آرزوهاي مشروعِ ما نزديك شده.»
 

در دعاي سحر، امام سجاد(ع) مي‏فرمايد: آنها كه اصلاً خدا را نمي‏شناسند و عبادت نمي‏كنند، مانند كفّار و منافقان خداوند آن‏ها را روزي مي‏دهد؛ پس آيا صحيح است كه انسان تلاش و كوشش خود را صرف درخواست حوايج مادي كند؟ همچنين ايشان مي‏فرمايد:
 

سلام بر اين ماه كه فهميديم از خدا چه بخواهيم، آرزوهاي طولاني نداشته باشيم، بلكه چيزي بخواهيم كه براي ما و اجتماع و جامعه ما بماند.14
 

16 ـ نفع فراگير روزه:

بنا به تصريح آيه 184 سوره بقره ـ وَ اَنْ تَصوموا خَيْرُ لَّكُمْ ـ روزه علاوه بر اينكه منافعي براي روزه‏داران دارد براي ديگران نيز فوايدي دارد و اصولاً سودبخشي و مصلحت‏آميز بودن تكاليف براي انسانها، ملاك تشريع آنها از سوي خداوند است. ماه رمضان براي روزه داران منافع دنيوي و اخروي دارد.
 

براي ديگران نيز از لحاظ فرهنگي، ديني و سلامت اجتماعي و اقتصادي اثرات مثبتي دارد؛ مثلاً قرار دادن كفاره براي روزه خوار، اعم از پير يا مريض، يا مسافر و... (دادن يك مد طعام به ازاي هر روز و يا اطعام 60 فقير) به اقتصاد جامعه كمك مي‏كند يا بواسطه رعايت و مراقبت روزه‏داران سلامت اجتماعي حاصل مي‏گردد.

17 ـ رمضان ماه تبليغ و ارشاد:

 ماه رمضان مهمترين فرصت براي متوليان ديني است تا به هر وسيله‏اي اعم از روزنامه، صدا و سيما، كتاب، جزوه، مجله، منبر و برگزاري كلاس و... احكام اسلام را منتشر سازند و مردم را از حقايق اسلام آگاه نمايند. ماه رمضان، ماه تبليغ و ارشاد و ماه موعظه و راهنمايي است؛ زيرا در ماه رمضان مردم بيشتر توجه به مسائل مذهبي دارند، از اين رو موعظه در اين ماه بهتر تأثير مي‏گذارد.
 

18 ـ روزه براي انسانها حيا مي‏آفريند:

 شخص روزه‏دار در ماه مبارك رمضان هرچه مي‏خواهد بخورد يا بياشامد و شهوات نفس را انجام دهد، از خدا حيا مي‏كند و خجالت مي‏كشد و به تدريج اين حالت خجالت از اعمال خلاف اسلام براي او ملكه مي‏شود؛ در نتيجه روزه به نحوي براي انسانها حيا مي‏آفريند.
 

19 ـ رمضان و حضور در درگاه الهي:

 روزه دار در ماه رمضان مهمان خداي تعالي است و خود را همواره در برابر خداي متعال مي‏بيند. روزها خود را از لذتها و خواسته‏هاي نفساني باز مي‏دارد، نگهبان خويش است و در كمين خود نشسته است و شب نيز با عبادت و راز و نياز با خداوند، خود را در منظر الهي مي‏بيند.
 

20 ـ روزه عزّت و كرامت مي‏دهد:

 انسان هرگاه در مقابل مال و ثروت سر تعظيم فرود آورد و فريبندگي‏هاي نارواي مادي او را فريب دهد، دچار نوعي بردگي و سرگرداني خواهد گرديد، اما هرگاه در دانشگاه و آموزشگاه روزه، درس پاي مردي و مقاومت بياموزد و دست رد به سينه كششهاي دنيوي بنهد، عزّت و سربلندي او تأمين خواهد گرديد. خداوند مي‏فرمايد: وَلِلّه العِزَّةُ و لِرسوله و لِلمؤمنين؛ عزت و كرامت از آن خداوند و پيامبر او و مؤمنين است.

21 ـ روزه و رمضان بيانگر وحدت مسلمانان

در همه ممالك اسلامي عموم مؤمنان با اشتياق و علاقه‏مندي ماه رمضان را انتظار مي‏كشند، و همه هماهنگ با هم آن ماه را به عبادت و ياد خداوند متعال مشغول مي‏شوند، و پس از پايان ماه رمضان روز فطر را جشن مي‏گيرند و بانگ «اللّه اكبر و الحمداللّه» سر مي‏دهند، و به خاطر نعمت بزرگ اسلام خداوند را سپاس مي‏گويند، و از او مي‏خواهند ضمن پذيرش عبادتهايشان، وحدت و اخوت را در ميانشان قوي‏تر گرداند.
 

البته اين وحدت عبادي اگر به صورت گسترده مطرح شود مي‏تواند وحدت بين همه مسلمانان جهان را در تمام زمينه‏ها به دنبال داشته باشد. در پرتو اين وحدت آنها بهتر مي‏توانند به معضلات فرهنگي و مسائل سياسي يكديگر رسيدگي كنند.
 

22 ـ شركت گسترده در عبادات سياسي ـ عبادي

ماه مبارك رمضان بستري مناسب براي حضور بيشتر در صحنه‏هاي سياسي ـ اجتماعي به خصوص عبادي است؛ زيرا در اين ماه مردم بيشتر به نمازهاي جماعت روي مي‏آورند و سعي مي‏كنند به نماز جمعه بروند و از خطبه‏هاي سياسي ـ عبادي آن استفاده كنند. حتي در روزهاي مياني ماه رمضان اين حضور بسيار چشم‏گير مي‏باشد.

جمعه آخر ماه رمضان نيز كه روز «قدس» نام گرفته است، مردمِ متعهد به مباني اسلام ناب محمدي صلی الله علیه و آله در گوشه و كنار جهان در مراسم‏هاي حمايت از مردم مستضعف و مظلوم فلسطين شركت مي‏كنند. همچنين شب‏هاي ماه مبارك رمضان مردم در مساجد از مباحث سخنرانان كمال استفاده را مي‏نمايند و شب‏هاي قدر را نيز به شب‏زنده‏داري و احيا مشغول مي‏شوند. تمام اين مراسم‏ها علاوه بر اجر معنوي، موجب وحدت بين مسلمانان مي‏شود.
پی نوشت :

1ـ پيام رمضان، على كريمى، ص 63.
2ـ سفينه‏البحار، كلمه صوم: اَفضلُ الجِهادِ الصّومُ فِى الحرّ.
3ـ بقره، آيه 187.
4ـ پيام رمضان، كريمى، صص 44 تا 46.
5ـ اسلام و مقتضيات زمان، ج 1، ص 78.
6ـ سيرى در تعاليم اسلام، شيخ محمود شلتوت، صص 292 و 253.
7ـ امام صادقع، الصَّومُ وِجاءُ المؤمن.
8ـ ر.ك: سفينه‏البحار، كلمه صوم.
9ـ نهج‏الفصاحه، حديث 474.
10ـ روزه، هيئت تحريريه مؤسسه در راه حق، ص 14.
11ـ ر.ك: من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 134.
12ـ روزه و رمضان، على نظرى منفرد، ص 108.
13ـ آثارالصادقين، ج 1، ص 300 عَن اَبى عبداللّهع قالَ لافطارُكَ فى منزلِ اَخيكَ اَفضلُ مِن صيامِكَ سَبعينَ ضِعفا اَو تسعين ضِعفا.
14ـ ر.ك: ره توشه 1378، ص 220.
15ـ كنزالعرفان فى معرفة شهر رمضان، سيدعلى مؤمنى، ج 1، ص 81.
16ـ روزه، ترجمه سليمى، نشر احسان، ص 35.